ویژه نامه بزرگداشت حضرت عبدالعظیم حسنی
کنکاشى درباره حضرت عبدالعظیم حسنی(علیه السلام)
در میان راویان اخبار و ناقلان آثار اهل بیت گرامى رسول اکرم(ص)، شمار محدّثانى که چندین تن از امامان معصوم(ع) را درک کرده‌اند، اندک نیست. این امر علاوه بر اهمیتى که براى شخص محدّث داشته، براى ما نیز -که پس از قرنها به بررسى احادیث آنها نظر مى‌افکنیم بسیار حایز اهمیت است.در این میان، نام محدث عالى‌قدر شیعه و ملجأ ومأواى محبّان و دوستداران اهل بیت، حضرت عبدالعظیم حسنى(ع) درخشش ویژه‌اى دارد.
آنچه مسلّم است وى محضر امام جواد و امام هادى(ع) را درک کرده و از آنها روایات زیادى نقل نموده است. اما درباره درک زمان حضرت رضا وامام حسن عسکرى اختلافاتى وجود دارد. البته مراد، درک زمان امامت امام است، نه درک زمان حیات فقط.
درباره درک محضر مبارک حضرت عسکرى(ع) گرچه بعضى تصریح فرموده‌اند(1) که وى از اصحاب آن حضرت نیز بوده است، ولى شواهدى بیانگر عدم صحت آن است. بهترین شاهد بر این مطلب، توصیه حضرت هادى(ع) به زیارت آن بزرگوار در رى است، که خود حاکى از وفات آن جناب در عصر امامت حضرت هادى(ع) است.
بنابراین، بحث اصلى در این نوشتار درباره درک زمان حضرت رضا(ع) است، که معرکه آرا و اختلاف میان محدثان و بعضى از علماى رجال شده و عده‌اى از معاصران نیز در آن اختلاف نموده‌اند، به‌گونه‌اى که بعضى جزم به درک حضور و عده‌اى به عدم آن دارند.
ثمرات بحث
علاوه بر ثمرات علمى که بر درک حضور پرفیض امام رضا(ع) به وسیله حضرت عبدالعظیم حسنى(ع) مترتب است، سه ثمره مهم دیگر نیز به نظر مى‌رسد:اولاً. اگر ایشان، حضرت رضا(ع) را درک نکرده باشند، بنابراین روایت یا روایات منقول وى از حضرت ثامن مرسل خواهد بود و از درجه اعتبار رجالى ساقط است. البته این به معناى صادر نشدن روایت از امام معصوم(ع) نیست و طبعاً سیاق روایت، روایات مشابه و دیگر مطالب و مرجّحات ومضعّفات رجالى نیز باید مقارنِ با روایت بررسى شوند؛ ولى آنچه مسلم است آن روایت، دیگر به طور مستقل نمى‌تواند دلیلیت داشته باشد و بدان استناد شود.
ثانیاً. با توجه به زوایاى مجهولى که درباره ورود حضرت عبدالعظیم(ع)، تاریخ ورود و مکانى که از آن حرکت کرده است، مشخص شدن اینکه عبدالعظیم(ع) از راویان حضرت رضا(ع) بوده و بررسى احتمالات مبنى بر اینکه این ملاقات (یا ملاقاتها) در ایران انجام شده یا مدینه یا جاى دیگر براى روشن شدن بعضى از نکات مجهول تاریخى مفید خواهد بود.
ثالثاً. در بررسى تاریخ تولد عبدالعظیم -که در هاله‌اى از ابهام قرار دارد نیز بسیار مؤثر است.
ذکر این نکته نیز ضرورى است که از جهت تاریخى، بعید نیست که عبدالعظیم(ع) از اصحاب امام رضا(ع) باشد، چون به عقیده برخى تولد حضرت عبدالعظیم در سال 173 هجرى و وفاتش در سال 250 تا 252 است، بنابراین، ایشان در 77 یا 79 سالگى دنیا را وداع گفته است؛ با توجه به شهادت امام کاظم(ع) در سال 183، دوران کودکى عبدالعظیم، مقارن با دهه آخر عمر حضرت کاظم(ع) بوده، و دوره امامت امام رضا(ع) -که شهادتش در سال 202 یا 203 بوده - را درک کرده و احتمالاً از آن حضرت روایت کرده، و سپس حضور حضرت امام جواد و امام هادى(ع) رسیده و از آنها حدیث نقل کرده و در دو یا چهار سال قبل از شهادت حضرت هادى(ع) ( در سال 254 ) از دنیا رفته، و حضرت هادى(ع) نیز تشویق و تحریض بر زیارت ایشان نموده‌اند.
آقاى عطاردى مى‌گوید(2):
یکى از فضلاى معاصرین در رساله‌اى که در شرح زندگى حضرت عبدالعظیم به نگارش درآورده گوید: «عبدالعظیم حسنى در سال 202 هجرى متولد شده، لیکن مأخذ این گفتار خود را ذکر نکرده است».
این گفته مدرک درستى ندارد ؛ زیرا حضرت عبدالعظیم راوى هشام بن حکم است و او در سال 198 درگذشته(3)، و نیز عبدالعظیم محضر مبارک حضرت رضا(ع) را درک نموده، در حالى که آن جناب در سال 203 به شهادت رسیده است.
گفتنى است که در مقام اثبات این درک حضور، به مشکلى برمى‌خوریم، و آن اینکه کتابهاى حدیثى از روایت حضرت عبدالعظیم از امام ثامن(ع) خالى است، مگر یک روایت.
تنها روایت رضوى منقول از سوى عبدالعظیم(ع):
در بعضى از نوشته‌ها آمده است که تنها روایتى را که عبدالعظیم از حضرت رضا(ع) روایت کرده، حدیثى است که عبدالعظیم در باب صوم به واسطه سهل بن سعد از حضرت نقل کرده و مرحوم صدوق در من لا یحضره الفقیه آن‌را بیان داشته است(4):و روى عبدالعظیم بن عبداللّه الحسنی عن سهل بن سعد، قال: سمعت الرضا(ع) یقول: « الصوم للرؤیة والفطر للرؤیة، ولیس منا من صام قبل الرؤیة وأفطر قبل الرؤیة للرؤیة ». قال: قلت له: یابن رسول اللّه، فما ترى فى صوم یوم الشک ؟ فقال: «حدّثنی أبی، عن جدی، عن آبائه(ع) قال: قال أمیرالمؤمنین(ع): لئن أصوم یوماً من شهر شعبان، أحب إلىّ‌ّ من أن أفطر یوماً من شهر رمضان ».
سپس صدوق روایت را غریب دانسته و مى‌گوید:
قال مصنف هذا الکتاب ؛: وهذا حدیث غریب لا أعرفه إلاّ من طریق عبدالعظیم بن عبداللّه الحسنی المدفون بالرى فی مقابر الشجرة، وکان مرضیاً -رضى اللّه عنه.
بدیهى است که این روایت دلالت بر درک حضور حضرت رضا(ع) نمى‌کند؛ چون عبدالعظیم روایت را از سهل بن سعد نقل کرده و او حدیث را از امام رضا(ع) شنیده است. چنانکه روایتى نیز عبدالعظیم از هشام بن حکم نقل کرده که او از امام صادق(ع) شنیده است(5). پس آیا مى‌توان گفت: حضرت عبدالعظیم امام صادق(ع) را نیز درک کرده است ؟
تنها روایتى که عبدالعظیم بدون واسطه از امام رضا(ع) نقل کرده، موعظه‌اى است که مرحوم شیخ مفید در الاختصاص نقل کرده است. روایت چنین است:
روی عن عبدالعظیم، عن ابى‌الحسن الرضا(ع) قال: یا عبدالعظیم، أبلغ عنی أولیائی السلام وقل لهم أن لا یجعلوا للشیطان على أنفسهم سبیلاً، ومرهم بالصدق فى الحدیث وأداء الأمانة....(6)
در اینجا به دو نکته توجه کنیم:
الف. ارسال روایت:
1 . این روایت مرسل است و به جهت ارسالش قابل اعتماد نیست، گرچه مضمون بسیار بالایى دارد؛ امّا به تنهایى، اثبات نمى‌کند که عبدالعظیم از اصحاب امام رضا باشد؛ چرا که:اولاً. ممکن است عبدالعظیم از واسطه‌اى نقل کرده که آن واسطه در روایتْ ذکر نشده است. نیز دلیِل ظاهرى در روایت نیست که از آن بتوان فهمید عبدالعظیم بلاواسطه از امام رضا(ع) روایت کرده است؛ یعنى نمى‌توان یقین نمود که ارسال قبل از عبدالعظیم است، گرچه ظهور در آن دارد که ارسال قبل از اوست و روایت از عبدالعظیم تا امام(ع) متصل است.
ثانیاً. محتمل است مراد از ابوالحسن، ابوالحسن ثالث باشد که امام هادى(ع) است و با امام رضا(ع) اشتباه شده.
ب. عبدالعظیم در روایت کیست ؟
از آنجا که شیخ مفید وصفى براى عبدالعظیم بیان نکرده محتمل است مراد از عبدالعظیم، شخصى غیر از عبدالعظیم حسنى باشد.با توجه به اینکه روایتى دیگر به وسیله عبدالعظیم حسنى از امام رضا(ع) نقل نشده، این احتمال عقلایى است، در صورتى که مراد از ابوالحسن، حتماً همان امام رضا(ع) باشد، ولى از طرفى دیگر با بررسى روات شیعه به شخصى عبدالعظیم نام غیر از عبدالعظیم حسنى -که مناسبت طبقاتى داشته باشد نیز برخورد نمى‌کنیم، خصوصاً شیخ مفید در الاختصاص، فقط در یک جاى دیگر نامى از عبدالعظیم آورده که مراد از آن قطعاً عبدالعظیم حسنى است.
روایت دیگر الاختصاص چنین است:
أحمد بن الحسن، قال: حدثنا عبدالعظیم بن عبداللّه، قال: قال هارون الرشید لجعفر بن یحیى البرمکی: إنی أحبّ أن أسمع کلام المتکلّمین....(7)
عبدالعظیم وقصد زیارت حضرت رضا(ع)
برخى بر این عقیده‌اند که عبدالعظیم(ع) براى زیارت حضرت رضا(ع) به ایران آمده، ولى خدمت حضرت نرسیده است. واعظ تهرانى در ابتداى روح و ریحان دهم از کتاب جنة النعیم مى‌گوید:و بعضى نقل کرده‌اند: به عزم زیارت مرقد منوّره مطهر حضرت رضا(ع) از سرّ من رأى بیرون آمد و به بلاد خراسان متوجه گردید. چون به شهر رى وارد شد، زمانى به جهت زیارت قبر مطهر حضرت حمزة بن موسى بن جعفر (ع) توقف فرمود، و امر آن بزرگوار مخفى بود، و کسى آن جناب را نمى‌شناخت تا آنکه دوستان و شیعیان در خفا خدمتش رسیدند، و اطلاع از حالات حسنه‌اش پیدا کردند، و مسائل حلال و حرام خودشان را سؤال نمودند، و کمال تقرّب آن جناب را به امامین همامین(ع) یافتند و بر ارادت و خلوص ایشان افزود. پس نگذاردند آن جناب حرکت نماید.
سپس مى‌افزاید:
و اگر این قول اخیر را تصدیق نماییم، بعید نیست از آنکه حضرت عبدالعظیم (ع) به زیارت لقاى حضرت رضا(ع) مشرف نشده بود و خواست اداى حق امام ثامن ضامن را نموده باشد. سایرین از ائمه طاهرین، بنا بر حدیث مشهور که فرمودند: «هر امامى بر این امت حقّى دارد، اگر کسى خواهد حق ایشان را ادا نماید، باید به زیارت ایشان رود».
لکن پس از آن، توجیهى درباره تنصیص حضرت رضا(ع) بر زیارت عبدالعظیم نقل کرده که قابل قبول نیست و به زودى وجه آن را نقل خواهیم کرد. وى در ادامه گفتارش مى‌گوید:
وبیاید در اقوال علما قولى که در کتاب رجال، داعى دیده است: حضرت رضا(ع) تنصیص فرمود به زیارت حضرت عبدالعظیم و ثوابى براى زایران بزرگوار بیان نمود. پس حسن حالت آن جناب مقتضى بوده است که به زیارت حضرت رضا(ع) رود و آن جناب هم قبل از وفات و ملاقات حضرت عبدالعظیم زیارتش را از دوستانش بخواهد
