نوآوری های رازی در داروسازی
رازی با آثار خود در زمینه خواص داروها، پایه فکری داروشناسی و داروسازی را در طب اسلامی بنا نهاده است. وى از داروهایی نام می برد که پیش از وی، پزشکان آن را نمی‌شناختند، مثلا نسخه هایی که رازی برای درمان بیماری آبله تجویز کرده احاطه وی را بر دارو و شناخت آنها نشان می دهد.[94] رازى برای درمان بیماری های چشم، انواع سرمه تجویز می کرده که در تسکین درد و تیزبینى مؤثر بوده است.[95]
در کتابالجدری و الحصبه (آبله و سرخک) برای جلوگیری از عوارض این دو بیماری برای چشم، از دو نوع دارو نام برده است که باید به داخل چشم ریخته می شد. علاوه بر این، برای جلوگیری از بروز آبله در چشم، گَرد، شیاف و قطره تجویز می کرد.[96] علاوه بر این، وى چندین ماده برای شست‌وشوی چشم ساخت.[97] رازی برای درمان و مداوای بیماری چشم، از قرصی با نام صابون عربی که به قرص رازی نیز معروف شده، استفاده می کرد. رازی براى معرفى روش‌هاى درمان بیماری‌هاى چشمى، رساله فی الادویه العین و علاجها را تدوین کرد.[98]
رازی تأکید می کند که دارو ممکن است از راه پوست، مخاط یا استشناق جذب شود. وی برای درمان برخی بیماران، حتی مصرف نشیمنگاهی داروهای مخدر را توصیه کرده[99] و از داروهایی نام می برد که برای درمان بیمارى‌هاى دام توصیه شده است.[100]
یکی دیگر از مهم ترین مباحث دارویی رازی، توجه به مزاج بیمار و طبیعت دارو، و نیز اهمیت شناخت طبیعت دارو به‌سبب تأثیر آن بر بدن بیمار است. از این حیث، وی خاصیت داروها، طبیعت گرمی و سردی آنها را که پیش از وی سابقه نداشته شرح داده است.[101]
از ابداعات رازی در علم کیمیا که در داروسازی نیز کاربرد داشته می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
از الکل به عنوان ماده گندزدایی برای بهبود زخم ها استفاده کرد.[102]
او به خاصیت مسهل بودن جیوه پى برد و آن را تجویز کرد. این دارو در غرب، بعدها «سفیده رازى»[103] خوانده شد. علاوه بر این در درمان بیماری های پوستی و مداوای عفونت، از جیوه به عنوان مرهم استعمال می کرد.[104]
مرهم سفیداب سرب نیز به‌وسیله رازی در کتاب های داروسازی وارد شده[105] و از این جهت این مرهم در قرون میانه به نام سفیدآب رازی معروف بوده است.[106]
ترکیبات دارویی با مواد بی حس‌کننده را تکمیل کرده که براى بیهوش کردن بیمار کاربرد داشت.[107]
در واقع به‌سبب همین اقدامات و یافته‌هاست که از او با عنوان خالق و مبتکر شیمی نوین و داروسازی امروزی یاد کرده اند.
نتیجه
رازی به عنوان پزشک و شیمی دانى مجرّب، شناخت کامل و درستی از خواص، فواید و مضارّ داروها اعم از طبیعی یا شیمیایی داشت. از این رو توصیه کرده تا حدّامکان طبیب از غذا به جاى دارو استفاده کند؛ زیرا غذاها فاقد عوارض ناگوارند و با بدن انسان مناسبت بیشتری دارند؛ اما در صورتی که درمان‌های غذایی مؤثر نیفتد باید از داروها استفاده کرد. در این مرحله نیز ترجیح با داروهای گیاهی است که عوارض کمتری در قیاس با داروهای معدنی و ترکیبی دارد. در تمام این مراحل پزشک باید از تجویز زیاد دارو، حتی گیاهی، خودداری کند؛ چرا که استفاده زیاد از دارو برای بدن انسان عوارضی ناگوار به‌همراه دارد.
رازی در زمینه داروسازی شیوه های نوینی به کار بست که تا آن هنگام سابقه نداشت. او نخستین پزشکی است که فرآورده های شیمیایی را در علم پزشکی وارد کرد و با موادی که خود ترکیب می کرد، داروهای جدید ساخت. رازی از داروهایی نام برده که پزشکان پیشین آن را نمی شناختند و برخی از این داروهای ساخته‌شده، سمی بود و از همین رو وی مقدار مجاز مصرف هر دارو را براى درمان و مقدار مصرفى را که موجب مرگ مى‌شود به‌دقت بیان کرده است. علاه بر این، نخستین بار وى، خاصیت داروها، طبیعت گرمی و سردی آنها را شرح داده است.
پی نوشت:
[1]. تاریخ دریافت: 17/5/1394، تاریخ پذیرش: 25/6/1394
[2]. رایانامه (مسؤول مکاتبات): farkhondehzadeh@um.ac.ir
[3]. رایانامه: gohari-fa@um.ac.ir
[4]. ترکمنی، 24.
[5]. قاسملو، «داروشناسی: آثار»، http://rch.ac.ir/article/Details/9005
[6]. ترکمنی، 91.
[7]. قاسملو، http://rch.ac.ir/article/Details/9005
[8] . ترکمنی، 97 به نقل از حنین بن اسحاق، رساله آثار ترجمه شده از جالینوس.
[9]. ابن ندیم، الفهرست، 522.
[10]. ابن ابى اصیبعه، 474.
[11]. قاسملو، همان. درباره فهرست کامل آثار نک: سزگین، 45-272.
[12]. رشیدعزه، 55.
[13]. پرویز اذکایی در اقدامی تحسین برانگیز مجموعه پژوهش هایی را که خاورشناسان و مسلمانان درباره رازی انجام داده اند، در کتاب خود معرفی و توصیف کرده است، 119- 132.
[14]. رشید عزه، الرازى و اثره فى الطب.
[15]. Goodman, 8/474.
[16]. همو، 68-69.
[17]. محقق، 11-13.
[18]. Goodman, 8/474.
[19]. نبوی، 24.
[20]. father of pediatrics
[21]. همانجا. در فهرست آثار رازی، از رساله ای با عنوان رساله فی الامراض الاطفال یا تدبیر الصبیان یاد شده که نسخه اصلی آن امروز در دست نیست، ولى خوشبختانه ترجمه ای از آن به زبان ایتالیایی موجود بوده که به زبان انگلیسی نیز ترجمه شده است. دکتر محمود حاج قاسم محمد پزشک عراقی متن کتاب را از زبان انگلیسی به عربی ترجمه کرده است. دکتر احسان مقدس متن عربی را به فارسی برگرانده که توسط انتشارات نیلوبرگ به سال 1391ش به چاپ رسیده است. اهمیت تاریخی اثر و شهرت رازی به پدر طب کودکان از آنست که تا قبل از وی، پزشکان بین پزشکی کودکان و پزشکی زنان تفاوتی قائل نبوده اند. رازی با تألیف این اثر در واقع گامی بلند در تاریخ پزشکی کودکان برداشته و آن را به عنوان علمی مستقل بنیان نهاده است.
[22]. ابن ندیم، 530-532؛ قفطی، 373-375.
[23]. برای آگاهی بیشتر از زندگینامه رازی نک: ابن ابی اصیبعه، 416-422؛ محمد بن زکریای رازی، فیلسوف ری، مهدی محقق، تهران، نشرنی، 1368ش؛ حکیم رازی (حکمت طبیعی و نظام فلسفی)؛ محمد بن زکریای صیرفی، پرویز سپیتمان (اذکائی)، تهران، طرح نو، 1384ش.
[24]. handbook
[25]. محقق، 70- 71.
[26]. رازی، الحاوی، 22/ 61-62.
[27]. همانجا.
[28]. همان، 22/423-424.
[29]. ابن ندیم، 532
[30]. سزگین، 3/376.
[31]. ترکمنی، 101.
[32]. رازی، المنصوری فی الطب، مقاله سوم.
[33]. ابن ابی اصیبعه، 426
[34]. رازی، الفصول فی الطب.
[35]. سزگین، 400.
[36]. رازی، خواص الاشیاء، 19.
[37]. همان، 24.
[38]. دهخدا، «اطریفل».
[39]. دهخدا، «سفوف».
[40]. همو، «سعوف» و «نطول».
[41]. ابن ندیم، 533؛ سزگین، 391.
[42]. ابن ابی اصیبعه، 427.
[43]. رازی، الابدال، 1.
[44]. همو، کتاب القولنج، 112.
[45]. همان، 114.
[46]. همان، 121-122.
[47]. همو، من لایحضره الطبیب، 4؛ ابن ابی اصیبعه، 422.
[48]. ابن ابی اصیبعه، 427.
[49]. ابن ندیم، 562؛ بیرونی، 7؛ ابن ابی اصیبعه، 427؛ متأسفانه چون کتاب موجود نیست، نمی توان درباره فصول، ابواب و محتوای آن نظری داد.
[50]. رازی، الفصول فی الطب، 55.
[51]. نجم آبادی، 84، نسخه خطی اثر مزبور در نرم افزار جامع طب موجود است.
[52]. رازی، الفصول فی الطب، 55.
[53]. همو، من لایحضره الطبیب، 62.
[54]. اهمیت معالجه بیماری با غذا چنان است که رازی برای درمان بیماری نقرس، نخست رژیم غذایی پیشنهاد کرده است. وی منافع و مضار غذاهای مختلف را که در روند بیماری مؤثر است، ذکر کرده (نک: رساله فی النقرس، فصول 10، 11 و 12).
[55]. همو، محنه الطبیب، 147-148 و160.
[56]. همو، الحاوی، 22/ 1 و42.
[57]. همو، الابدال، 17.
[58]. همو، الحاوی، 22/2.
[59]. همانجا.
[60]. همو، محنه الطبیب،40.
[61]. رجوع شود به رازی، الحاوی، ج3، باب امراض گوش، بینی و دندان، بیشتر صفحات.
[62]. رازی، الاسرار، 2-7.
[63]. رازی برای معالجه آبله دارویی با نام شربت آبله تجویز می کرده است. در هندوستان نیز این دارو معمول بوده و تصور داشتند که مروارید خاصیت ضد عفونی دارد (علوی، 16).
[64]. رازی، القولنج، 30، 94، 103؛ من لایحضره الطبیب، 67؛ الجدری و الحصبه، 22-23.
[65]. همو، رساله فی فواید سکنجبین، 45.
[66]. همو، الحاوی،22/ 4-5.
[67]. همانجا.
[68]. طباطبایی، 228.
[69]. همو، 195.
[70]. ابن ابی اصیبعه، 423.
[71]. طباطبایی، 127.
[72]. رجوع شود به آثار رازی، القولنج، الجدری و الحصبه و...
[73]. علوی، 16.
[74]. طباطبایی، 131؛ در فصول و ابواب آثار پزشکی رازی که به بیماری های چشم و درمان آن اختصاص دارد، بیشتر داروها با منشأ گیاهی تجویز شده است؛ برای نمونه نک: الجدری و الحصبه، 16-18؛ من لایحضره الطبیب، باب بیماری چشم.
[75]. در فهرست آثار رازی به نقل از بیرونی این کتاب با عنوان السِّرِّ و السِّرّ السِّرِّ ذکر شده است، بیرونی، 16.
[76]. علی عبدالله الدفاع، 99.
[77]. رازی، الاسرار، 97 به بعد.
[78]. همو، الفصول، 55-56.
[79]. هونکه، 2/211.
[80]. رازی، الاسرار، 8.
[81]. همان، 7.
[82]. ابن ابی اصیبعه، 421.
[83]. رازی، الجدری و الحصبه، 15.
[84]. علوی، 13-14.
[85]. ابن ابی اصیبعه، 421، 423.
[86]. رازی، طب الملوکی،101، ابن ابی اصیبعه،422.
[87]. همانجا.
[88]. رازی، منافع الاغذیه؛ ابن ندیم، 533.
[89]. همو، منافع الاغذیه، مقدمه، 17.
[90]. علوی، 17-19.
[91]. ابن ابی اصیبعه، 425.
[92]. رازی، ادب الطبیب، 84.
[93]. همو، محنه الطبیب، 39.
[94]. رجوع شود به رازی، الجدری و الحصبه.
[95]. همان، 17-18.
[96]. همان، 16، 17، 21-22؛ همو، من لایحضره الطبیب، 33.
[97]. الگود،291.
[98]. ابن ابی اصیبعه، 427.
[99]. رازی، من لایحضره الطبیب، 73.
[100]. طباطبایی، 196.
[101]. برای نمونه نک. المنصوری فی الطب، مقاله سوم.
[102]. همو، محنه الطبیب، 24.
[103]. Album Rhazis
[104]. طباطبایی، 127، فرشاد، 680؛ نجم آبادی، 1318، 333.
[105]. رازی، من لایحضره الطبیب، 72-73.
[106]. الگود، 291.
[107]. هونکه، 2/211.
مراجع
ابن ابی اصیبعه، عیون الأنباء فی طبقات الاطباء، بیروت، دار مکتبه الحیاه، 1965م.
ابن ندیم، محمد، الفهرست، ترجمه م. رضا تجدد، تهران، کتابخانه ابن سینا، 1343ش.
اذکائی (سپیتمان)، پرویز، حکیم رازی، تهران، طرح نو، 1384ش.
الگود، سریل، تاریخ طب ایرانیان، ترجمه محسن جاویدان، تهران، انتشارات اقبال،1352ش.
بیرونی، ابوریحان احمد بن محمد، فهرست کتاب‌های رازی، تحقیق مهدی محقق، انتشارات دانشگاه تهران، 1371ش.
ترکمنی، سمیه، تاریخ داروشناسى در ایران و بین‌النهرین از صدر اسلام تا حمله مغول، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه فردوسی مشهد، دانشکده الهیات، 1389ش.
دهخدا، علی اکبر، لغت نامه. http://dictionary.abadis.ir
الدفاع، على عبدالله، اسهام علماء العرب و المسلمین فى علم النبات، بیروت، موسسه الرساله، 1405ه/1985م.
رازی، محمد بن زکریا، الابدال، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، 1383ش.
همو، الاسرار و سرّ الاسرار، تحقیق محمدتقی دانش پژوه، تهران، چاپخانه حیدری، 1343ش.
همو، بایسته های اخلاق پزشکی از نگاه رازی (ادب الطبیب)، تحقیق عبداللطیف محمدالعبد، ترجمه محمد حسین ساکت، تهران، انتشارات المعی، 1391ش.
همو، الحاوی، الجزء الثانی و العشرون، فی صیدله، چاپ محمد عبدالمعید خان، دکن، دائره المعارف العثمانیه، 1390ه-1971م.
همو، الجدری و الحصبه، با حواشی و ترجمه محمود نجم آبادی، تهران، دانشگاه تهران، 1344ش.
همو، خواص الاشیاء، ترجمه محمد بن زکریا، قم، مجمع ذخائر اسلامی، 1388ش.
همو، رساله در فواید سکنجبین و خواص مومیایی، ترجمه احسان مقدس، تهران، نیلوبرگ، 1391ش.
همو، طب الملوکی، چاپ محمد یاسرزکّور، بیروت، دارالمنهاج، 1430ه-2009م.
همو، الفصول فی الطب (المرشد)، تحقیق یوسف بیگ باباپور، تهران، سفیراردهال، 1392ش.
همو، القولنج، چاپ صبحی محمود حمامی،حلب، منشورات جامعه حلب معهد التراث العلمی، 1403ه- 1983م.
همو، محنه الطبیب و تعیینه، تصحیح البیرزکی اسکندر، با مقدمه علی اکبر ولایتی، ترجمه غلامرضا جمشید نژاد اول، تهران، انتشارات حقوقی، 1389ش.
همو، منافع الاغذیه و دفع مضارّها، تحقیق عاصم عیتابی، بیروت، دار الحیاء العلوم، 1406ه-1985م.
همو، المنصوری فی الطب، تحقیق حازم برکی صدیقی، کویت، المنظمه العربیه التربیه، 1408ه.
همو، من لایحضره الطبیب، تهران، شرکت سهامی طبع کتاب.
رشید عزه، علیا، «الرازی و علم الفارماکولوجی»، الرازی و اثره فی الطب، چاپ خالص الاشعب، بغداد، وزاره التعلیم العالی و البحث العلمی، 1988م.
سزگین، فؤاد، تاریخ نگارش های عربی، مجلد سوم، فصل اول، تهران، انتشارات خانه کتاب، 1383ش.
علوی نائینی، عبدالعلی، بهداشت غذایی یا منافع الاغذیه و دفع مضارّها ابوبکر محمد زکریای رازی، تهران، تابان، 1343ش.
طباطبایی، محمود، خلاصه کتاب الحاوی، مشهد، دانشگاه علوم پزشکی، 1388ش.
فرشاد، مهدی، تاریخ علم در ایران، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1367ش.
قاسملو، فرید، «داروشناسی: آثار»، دانشنامه جهان اسلام
http://rch.ac.ir/article/Details/9005
قفطى، تاریخ الحکما، ترجمه از قرن 11، تصحیح بهین دارایی، تهران، نشر دانشگاه تهران، 1347ش.
نبوی، سیف الدین، محمد زکریای رازی و برداشتهای دانشمندان علم پزشکی، تهران، اقبال، 1366ش.
نجم آبادی، محمود، مؤلفات و مصنفات محمد زکریای رازی، انتشارات دانشگاه تهران، 1339ش.
همو، شرح حال و مقام محمد زکریای رازی، تهران، علمی، 1318ش.
همو، تاریخ طب، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1367ش.
Goodman, L. E., “Al- R?z?”, EI2, g Leiden: E.J. Brill, 1996.
نویسندگان:
محبوبه فرخنده زاده: استادیار دانشگاه فردوسی مشهد، گروه معارف اسلامى، مشهد، ایران
مصطفی گوهری فخرآباد: استادیار دانشگاه فردوسی مشهد، گروه تاریخ و تمدن اسلامى، مشهد، ایران
دو فصلنامه تاریخ و تمدن اسلامی شماره
